TIN VÀO TÂM LINH
Ở Vn nếu người ta hay nói "tin vào tâm linh" là khi thừa nhận thế giới thần linh (hãy thử nghĩ đến những câu chuyện về ngộ đạo khá phổ biến trên mạng xã hội). Về thực chất, tôi thấy là có lẽ từ một trải nghiệm tâm lí có tính chất sụp đổ họ chuyển hẳn sang phục tùng tuyệt đối bộ nghi thức được mã hóa của tín ngưỡng mà không có bất cứ tăng trưởng tâm linh nào lợi lạc. Điều này có vẻ tương đồng với cơ chế tình yêu sét đánh và vì tính chất giả tạo của nó nên nó sẽ dẫn tới hiện tượng lạm phát giống như chứng nghiện. Do đó nó không thực và cho thấy sai lầm: có một điểm rất tinh tế trong sự khác biệt giữa “tâm linh” như trải nghiệm nội tâm phát triển và “tâm linh” như sự quy phục một hệ thống tín ngưỡng đã được mã hóa sẵn.
Khởi nguyên từ khủng hoảng tâm lí: Rất nhiều người chỉ tìm đến “tâm linh” sau một biến cố hay sụp đổ. Lúc đó, sự lựa chọn không phải để khai mở mà để có một nơi neo bám. Cơ chế này giống “tình yêu sét đánh”: Khi quá trình ấy diễn ra đột ngột và cực đoan, cá nhân không trải qua một tiến trình tự thân (self-growth) mà thay vào đó “nhảy cóc” sang sự lệ thuộc. Từ đó sinh ra cảm giác “bị chiếm hữu” bởi nghi thức, thay vì có ý thức sáng tạo với niềm tin. Việc phục tùng nghi thức có thể đem lại khoái cảm tức thời (giống một dạng “nghiện”), nhưng không tạo ra năng lực nội tâm mới. Lợi ích tâm linh vì thế không bền, dẫn đến sự suy thoái hoặc lệch hướng (giả tạo và lạm phát theo nghĩa càng ngày càng lệ thuộc và quá mức độ, bất hợp tác đến vô tri với mọi quan điểm của người thân hay dư luận xã hội).
Thực tế, việc tham dự thực hành các nghi thức tín ngưỡng hay tôn giáo không hoàn toàn là một vấn đề: các nghi thức luôn có sẵn một giá trị chức năng như là khung đỡ tinh thần. Từ lâu, trong các truyền thống tôn giáo, nghi thức không được coi là “giả tạo” mà là một cấu trúc bảo vệ. Với một tâm trí đang khủng hoảng, nếu không có khuôn khổ bên ngoài thì dễ rơi vào hỗn loạn. Sự “phục tùng” ban đầu có thể là bước quá độ cần thiết. Và không phải ai cũng dừng ở đó: Dù nhiều người rơi vào tình trạng “chỉ tin mù quáng”, vẫn có những người dần trưởng thành thông qua chính nghi thức. Ví dụ, Phật giáo coi việc “giữ giới” như một hình thức tập luyện – ban đầu là ràng buộc, nhưng dần trở thành tự giác. Điều này cũng tương tự như trong loại tình cảm "sét đánh" - nó cũng không phải lúc nào cũng là giả tạo. Trong tình yêu hay tâm linh, cũng có những trường hợp “ngộ” bất ngờ thật sự làm thay đổi đời sống nội tâm, chứ không phải chỉ nghiện ngập. Khái niệm “satori” trong Thiền Nhật Bản nhấn mạnh đến sự bừng sáng tức khắc – khác với nghiện.
Có thể nói khi tâm linh bị giản lược thành “tin vào thần linh” thì nó rơi vào tính chất ngoại tại, phục tùng và mù quáng. Đây là điều cần phê phán. Nhưng nếu xem tâm linh như hành trình, thì nghi thức, sụp đổ tâm lí, và cả “cú sốc” ban đầu đều có thể là cửa ngõ để đi vào một tiến trình sâu hơn. Vấn đề không phải ở hiện tượng sét đánh, mà ở việc người đó có đi tiếp hay không. Do đó, thay vì nói hiện tượng này “không thực”, ta có thể nói nó chỉ là nửa chừng: nó có thật về cảm xúc, nhưng chỉ là lớp vỏ ngoài, chưa phải là sự trưởng thành tâm linh.
GIẢ TẠM VÀ CHÂN THỰC
Chúng ta có thể xem xét các yếu tố trên 4 bình diện để phân biệt đời sống tâm linh là giả tạm hay chân thực: động cơ – phương tiện – trải nghiệm – kết quả.
1. Động cơ ban đầu
Giả tạo: Tìm kiếm sự an ủi tức thời, muốn thoát khổ ngay, mong “thần linh” giải quyết thay. Động cơ nhiều khi bắt nguồn từ sợ hãi, bất lực, mất phương hướng.
Chân thực: Khởi đi từ khát vọng tìm hiểu chính mình và ý nghĩa tồn tại. Có thể vẫn xuất phát từ khổ đau, nhưng không chỉ muốn né tránh mà muốn học từ khổ đau.
2. Phương tiện tiếp cận
Giả tạo: Bám chặt vào hệ thống nghi thức được mã hóa sẵn (cúng, khấn, xem bói, lên đồng…). Nghi thức trở thành mục đích tự thân.
Chân thực: Dùng nghi thức như khung rèn luyện, nhưng luôn coi trọng trải nghiệm trực tiếp, tự quán chiếu, tự thực hành. Nghi thức chỉ là phương tiện để giữ nhịp, sau đó có thể bỏ đi.
3. Trải nghiệm nội tâm
Giả tạo: Xuất hiện sự “hưng phấn” giống tình yêu sét đánh – cảm giác mình được cứu rỗi, được bảo hộ. Nhưng cảm giác này mong manh, dễ biến thành nghiện (cần thêm lễ, thêm bùa, thêm thầy).
Chân thực: Trải nghiệm có thể nhẹ nhàng hoặc mạnh mẽ, nhưng kèm theo sự sáng tỏ và tự chủ. Người ta không thấy bị phụ thuộc, mà thấy mở rộng tự do nội tâm.
4. Kết quả lâu dài
Giả tạo: Không tạo ra trưởng thành. Người tham gia có thể ngày càng lệ thuộc hơn, mất khả năng phân biệt, dễ bị lợi dụng. Giống như nghiện, càng về sau càng phải “nạp thêm liều”.
Chân thực: Mang lại sự tăng trưởng bền vững: hiểu mình hơn, giảm sợ hãi, gia tăng lòng từ bi, khả năng tự chủ và sáng tạo. Năng lực sống được mở rộng, chứ không bị thu hẹp.
Như vậy, hiện tượng ai đó thấy "tin vào tâm linh" thì cũng giống “tình yêu sét đánh” có thể xếp vào pseudo-spirituality. Nó có thật về cảm xúc, nhưng chưa phải là chiều sâu. Nếu người đó tiếp tục đào luyện từ chính trải nghiệm ban đầu (thay vì dừng lại), thì mới bước sang vùng authentic spirituality.
TÂM LÝ XÃ HỘI HỌC CỦA "NIỀM TIN TÂM LINH LỆCH LẠC"
Để phân tích, ta có thể nhìn qua ba lớp: tâm lý cá nhân, hoàn cảnh xã hội, và khuynh hướng văn hóa. Ta sẽ tập trung vào mẫu tính cách dễ rơi vào “bẫy mê tín” thay vì trưởng thành tâm linh.
Ở bình diện tâm lý cá nhân có một số đặc điểm tính cách dễ khiến con người nghiêng về “pseudo-spirituality”. Đầu tiên là họ thường xuyên lo âu cao & khó kiểm soát bất định. Người hay bất an, luôn cần một cái gì đó chắc chắn để bám víu. Thay vì học cách sống chung với vô thường, họ tìm đến giải pháp “mua sự chắc chắn” từ thầy bói, lá số, nghi thức. Ngoài ra, họ có thường có tính cách phụ thuộc (dependent personality). Thường sợ hãi khi phải tự quyết định. Càng nhiều lựa chọn thì càng hoang mang, nên dễ “ủy thác” quyền quyết định cho “thần linh” hoặc thầy cúng. Họ cũng thích cảm xúc cực đoan, “high” tinh thần. Giống như người dễ nghiện game, rượu, tình yêu sét đánh… họ dễ bị cuốn hút bởi cảm giác hưng phấn khi tham gia nghi thức (âm nhạc, khói hương, cộng đồng). Điều này khiến họ lẫn lộn hưng phấn với giác ngộ. Người như thế hay có tư duy nhị nguyên cứng nhắc (black-or-white). Họ có xu hướng muốn mọi thứ rõ ràng: đúng–sai, may–rủi, được–mất. Trong tâm linh, họ dễ chấp nhận “nếu cúng thì tốt, không cúng thì xui”, thay vì tiếp cận phức tạp và mở. Vì vậy họ thiếu khả năng phản tư (self-reflection)
Không có thói quen tự phân tích, đặt câu hỏi cho chính trải nghiệm của mình. Khi thấy hiện tượng trùng hợp, họ dễ gắn ngay vào nguyên nhân “tâm linh” mà không kiểm chứng.
Trên bình diện hoàn cảnh xã hội, tính cách cá nhân thường cộng hưởng với điều kiện xã hội. Những người trải qua cú sốc lớn: mất mát, bệnh tật, phá sản… thường muốn “giải pháp nhanh”. Người có địa vị xã hội bấp bênh: thiếu tự tin, thiếu bảo đảm cho tương lai, dễ tìm “thần linh che chở”. Môi trường thiếu giáo dục phản biện: nếu từ nhỏ không được khuyến khích hoài nghi và đặt câu hỏi, họ sẽ dễ tin tuyệt đối vào “quyền lực vô hình”.
Với bình diện văn hóa có những mẫu hình chung dễ đi vào mê tín: Người nặng tính cộng đồng, sợ khác biệt: vì muốn hòa nhập, họ làm theo tập tục mà không xét lại. Người lớn lên trong môi trường “nghi thức hóa”: coi lễ cúng, bói toán là chuẩn mực, thì khi khủng hoảng sẽ càng bám chặt vào đó.
Tựu chung mẫu tính cách dễ rơi vào bẫy mê tín thì (1) Tâm lý lo âu, phụ thuộc, thích cực đoan cảm xúc, tư duy nhị nguyên; (2) Trong xã hội trải qua khủng hoảng, vị thế bấp bênh, thiếu giáo dục phản biện; (3) đời sống văn hóa chủ yếu là môi trường tập thể nặng nghi thức, thói quen sẵn tin vào “thần linh”. Điều thú vị là chính những người dễ rơi vào mê tín lại là những người có năng lực cảm xúc và tưởng tượng mạnh, tức là nếu được dẫn dắt đúng, họ hoàn toàn có thể phát triển thành trải nghiệm tâm linh sâu sắc.
TRÊN HÀNH TRÌNH TRƯỞNG THÀNH
“Tâm linh” trong đời sống Việt Nam hôm nay thường bị rút gọn thành niềm tin vào thần linh và nghi thức. Nhưng nếu dừng ở đó, con người chỉ rơi vào pseudo-spirituality – một hình thức mê tín mang lại an ủi nhất thời nhưng không có trưởng thành.
Tâm linh chân thực chỉ bắt đầu khi cá nhân vượt qua sự lệ thuộc, dùng chính khổ đau và nghi thức như phương tiện để tự chiêm nghiệm, từ đó đạt tới sáng tỏ, tự chủ và từ bi.
Bài học ở đây là: cần phân biệt rõ “tâm linh” với “mê tín”, và cần nuôi dưỡng năng lực phản tư, hoài nghi, và tự học hỏi – để mỗi trải nghiệm, dù là sét đánh hay nghi thức, đều có thể trở thành bước chân thật sự trên hành trình trưởng thành tâm linh.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét