To gan và Phạm thánh

1.

“Đức Chúa Jêsus phán rằng: Hãy sáng mắt lại! Đức tin ngươi đã cứu ngươi. Tức thì, người liền thấy được, rồi theo Ngài, vừa đi vừa ngợi khen Đức Chúa Trời; cả dân chúng thấy vậy cũng ngợi khen Đức Chúa Trời.”
(Luca 18:42–43)

 2.

Một bộ phim điện ảnh hay truyền hình thông thường sẽ có cốt truyện, có kết thúc rõ ràng và làm thỏa mãn người xem còn một tác phẩm Video Installation (sắp đặt video) thì không. Nó không tuyến tính, không hứa hẹn kết thúc và chủ ý khiến người xem bối rối. Nghệ sĩ (và giám tuyển?) dựng tình huống để người xem trở thành kẻ chất vấn và phản ứng lại với cái biết của chính họ trước khi tham dự vào. Và đến tận khi ra khỏi không gian trưng bày, khán giả chúng ta cũng sẽ chưa hẳn đã kết thúc quá trình dự phần vào không gian nghệ thuật của nghệ sĩ. Đây là tôi thử phác họa lên những nét cơ bản về nghệ thuật video installation khi xác định sẽ đi xem triển lãm "Bắt mặt | Catching faces" của nghệ sĩ Nguyễn Như Huy (giám tuyển Nobuo Takamori).

3.

Sau này khi hồi tưởng và phác họa lại không gian trưng bày tôi sẽ hình dung ra cấu trúc 03 lớp của triển lãm sắp đặt này. Gian ngoài cùng giống như một tiền sảnh đón tiếp, có bàn lễ tân, có treo khung tranh chân dung động của nghệ sỹ (là một phần đồng hiện của tác phẩm "Mặt 02" mà phần sôi động nhất sẽ ở gian tiếp theo. Không gian bên trong được phân chia ước lệ thành 02 phần. Khách ghé xem hầu như bị đánh lừa, bỏ qua nhanh gian ngoài - tiến ngay vào bàn tiếp đón nhận tài liệu giới thiệu dự án và đi thẳng vào gian thứ 2. Ở đó là phần chủ yếu của tác phẩm "Mặt 02", về tổng thể thì nằm trong một gian với ấn tượng tín hiệu rõ ràng về thông điệp của một công trường xây dựng (UNDER CONSTRUCTION) với phần hình ảnh chụp khuôn mặt của nghệ sĩ ở một thời điểm nào đó trong quá khứ đang liên tục biến đổi dưới bề mặt chất liệu, bố cục chéo và trên mặt sàn. Tiếng ồn của 02 chiếc xe ô tô đồ chơi cảnh sát mô phỏng cuộc truy bắt và lệnh bắt sẽ lấp đầy toàn bộ không gian triển lãm trong thời gian bạn hiện diện ở triển lãm này (hết pin thì thay).

Cơ bản sau thời gian bối rối và ngó nghiêng tìm tòi thông tin, khán giả sẽ thiên về việc chuyển sang không gian thứ 3, gian trong cùng được sắp xếp kiểu phòng chiếu mini - nơi bộ phim được TRÌNH DIỄN. Màn hình (lệch 1 bên và tạo ấn tượng ta đang được nhìn ra từ một khe cửa hẹp trên cao nhìn xuống) trình chiếu cho chúng ta trong một quãng thời gian rất dài các mô tuýp cảnh quay cận khuôn mặt các diễn viên "diễn" vẻ đau khổ và rơi lệ. Phần lớn chúng ta sẽ coi như đã đi qua loại kịch bản 03 hồi và loay hoay trên ghế để đợi chờ kết thúc và ý nghĩa ở gian thứ 3 này. Nhưng rồi ta sẽ nhận ra đây vốn là tác phẩm "Mặt 01" đã được sắp xếp ở lớp không gian cuối cùng. Các thứ tự "1", "2" này nhắc chúng ta về những đặc trưng cơ bản của video installation: (i) Không gian – thời gian mở và phi tuyến; (ii) Trải nghiệm đa màn hình, đa giác quan, immersive; (iii) Sự tham dự chủ động của khán giả trong việc kiến tạo nghĩa. Và chúng ta bắt buộc phải tự vấn về những gì xung quanh đang diễn ra LẠI MỘT LẦN NỮA.

4.

Từ đặc trưng góc máy, khuôn hình, màu áo nhân vật (nữ áo ĐỎ, nam áo TRẮNG), bố cục ánh sáng và góc nhìn khán giả của video "Mặt 01", liên tưởng tự do trước tiên của tôi bị hút ngay vào ý niệm mà tôi có biết đến: đây là tín hiệu ẩn dụ của cảm thức Ki-tô giáo. Những khuôn mặt ngước lên nhan Chúa - "sự tuyệt vọng của con người là cơ hội cuối cùng của Chúa" (“Man’s extremity is God’s opportunity"). Nhưng góc nhìn của tôi thì không phải góc nhìn của Chúa quan phòng. Khán giả xem cảnh này như thể một ánh nhìn trộm, ở gần hay kề bên ngai Chúa nhìn xuống - Khán giả tốt nhất nên biết rõ như thế vì nghĩ mình như Chúa luôn là To Gan và Phạm Thánh.

Ngay cả khi đặt được mình vào tình huống hứa hẹn nhiều kiến giải phong phú đó, tôi biết nếu không xúc chạm đến một dư vang thẩm mỹ thì cũng chả để làm gì. Tâm trạng này khi đó khiến chúng ta sẽ sốt ruột và bối rối. Trò trêu ngươi ầm ĩ của không gian "Mặt 02" vẫn choán toàn bộ không gian và cộng hưởng trò chơi thách thức người xem. 

Tôi thả lỏng để theo dõi kịch tính các kĩ thuật biểu diễn tâm trạng của diễn viên. Cũng không hoài nghi hay phê phán đơn giản thao tác "Diễn" vì chúng ta luôn phải có các tiếp xúc trung gian để thông diễn về nghệ thuật hay cảm xúc. Nghệ sĩ diễn bằng kĩ thuật nhưng cũng bằng chính phần vốn liếng của mình, sự tìm tòi riêng tư của thân phận mình dẫu có ý thức về điều đó nhiều hay ít bao nhiêu - và điều này đủ để chúng ta suy tư lại về những giọt nước mắt buồn khổ không thốt nên lời. 

Nhưng điều đó cũng không đủ. Rồi chúng ta sẽ sốt ruột. Ngay cả khi chúng ta nhận ra sự khác biệt rất tinh tế trong nét diễn của Như Quỳnh (tôi sẽ không nói ra ở đây đâu). À, thì chúng ta sẽ nghĩ về thuật ngữ hình như là "nỗi muộn phiền của Chúa" để diễn đạt tâm lý khi quá thấu hiểu tình huống nhân sinh. Theo nghĩa đen, hẳn Chúa cũng sốt ruột lắm sao (lấy dạ người phàm mà đo). Chẳng phải vẫn nói từ góc nhìn trên cao của Thần linh, mọi khổ đau của con người bé mọn hữu hạn đều có vẻ đáng cười sao? Nhưng làm thế nào mà chúng ta lại lan man như thế. Kẻ khổ đau cùng cực hay bế tắc cùng cực, quyết tuyệt cùng cực đều cần một thân chứng tuyệt đối chứ không phải là các phỏng đoán. Tóm lại là muộn phiền và rầy ra - các tín hiệu và thông điệp nó lẩn khuất và vừa đưa ta đi một đoạn lại làm phiền muộn ta một đoạn. Và tôi cũng biết chắc chắn rằng việc trì hoãn, thách thức sự kiên nhẫn quan sát và tự phản tỉnh hay ngay cả các trải nghiệm khó chịu về thân thể trong khoảng gần hai giờ đồng hồ này cũng là một phần của trò chơi mà tôi có tự do lựa chọn phần tham dự.

5.

Tôi chờ đợi, xoay xở, xem xét, ghi chép phác thảo lại, đôi khi đơn giản là lơ đãng và cũng không chờ đợi nhưng chưa thể đi ra mà "chỉ như thế này thôi".

Tôi xác nhận lại mối liên hệ giữa tác phẩm và các bề mặt, kích cỡ các tương tác. Tôi hồi tưởng lại các hiểu biết, cảm nhận của tôi về tác giả. Tôi thử dò xét về những "bắt mặt/bắt mắt/bắt/nắm bắt/đóng khung/treo/thập giá/cứu chuộc...". Sau tất cả, tôi nhận ra rằng tổng thể khối không gian mờ tối nhập nhằng và tiếng ồn liên lỉ này cũng chính là tất cả những gì mình luôn phải ở trong đó, mang theo, hoài nghi và tin tưởng, vừa thơ dại vừa tinh ranh với các mánh sinh tồn. Tôi quyết định làm một việc cuối cùng thay cho chờ đợi video đi hết vòng lặp: Hỏi trực tiếp bạn nhân viên đang trực ở quầy về thời lượng chính xác của video. Ban đầu bạn trả lời nhầm lẫn như chính cách bạn không quá quan trọng con số này. Tôi yêu cầu con số chính xác trên file kĩ thuật mà bạn có. Bạn xem kĩ và cho tôi một con số: "1 giờ 52 phút". OK, tôi cũng sẽ chọn con số 112 phút này để đi về. Coi như xem bóng đá gần hết hiệp phụ thì đi về. Cũng coi như vừa hết bộ phim thông thường ngoài rạp. 112 - 112, tôi mệt rồi, đường sắp tắc rồi. Tôi đi ra

6.

Ngày mai sẽ là buổi cuối cùng của triển lãm và hôm nay thì tôi chỉ kể đến đây thôi.